सुहाग भैरव

पहाटवेळी उधळत टापा
अश्व दौडले आदित्याचे
घेऊन येता आशीष शिवाचे
पडले भूमीवर कण बर्फाचे …

संध्या होती लालीमेची
चंद्रसख्यांनी रात्र सजवली
दारी उषेच्या वरात घेऊनी
लगीनघाई रविकिरणांची …

देवतांस गेली आमंत्रणे
कुबेर सजवी नजराणे
पळती विघ्ने रूप पाहूनी
मूषकावर गजाननाचे …

नारद – तुंबर करती गायन
भरला दिशांत मुरलीचा रव
घटिका बुडे वेदमंत्रातून
पक्षी गुंजती सुहाग भैरव …

ऐक ना साजणी

ऐक ना ऐक ना सांगतो साजणी
स्वप्न देतेस तू ह्या मनी मानसी

माग तू चंद्र वा माग तू सूर्यही
वा खगांचे थवे नाचण्या अंगणी
की तुला वाटते मी नसे मेघही?

रूप हे माधुरी, तू सखे कामिनी
कोणते गीत गाऊ तुझ्या यौवनी
मोर गे नाचती माझिया अंगणी

मोकळे केस हे घालती मोहिनी
श्वास हे गंधले ही तनू तापली
दे मला तू प्रिये चुंबने लाजरी

बी एम एम अधिवेशन २००९

बी एम् एम् अधिवेशन सुरू झाले त्याच्या आधी हा लेख लिहिला होता पण पोस्ट करणे जमले नव्हते.
--------------------------------------------------------------------------------------

२ जुलै २००९ उजाडायला असे कितीसे दिवस राहिले आता? बघता बघता “बी एम एम”चं अधिवेशन जवळ आलंच की ! खरंच वाटत नाहीये, म्हणजे अजूनही खरंच वाटत नाहीये. दोन तारखेला बिझनेस कॉन्फरन्स आणि आशाताईंच्या हिंदी गाण्यांचा कार्यक्रम. तीन तारखेपासून अधिवेशन सुरू !

आत्ता तर अधिवेशनाच्या पहिल्या मीटिंगसाठी तासभर गाडी दामटवत एका मंदिरात गेलो होतो.
त्याला जवळपास एक वर्ष झालं?

आत्ता तर कुठे भारतातून आणायचे कार्यक्रम निवडण्यासाठी ’इंडिया प्रोग्रॅमिंग कमिटी’मधे आलो.
त्याला जवळपास एक वर्ष झालं?

आत्ता तर कुठे भारतातल्या कार्यक्रमांबद्दल शोधाशोध आणि चर्चा सुरू केली.
त्याला जवळपास एक वर्ष झालं?

Time flies by म्हणतात त्याप्रमाणे अक्षरश: एक वर्ष कधी संपलं कळलंच नाही. २००५ साली माझ्या आयुष्या्तल्या पहिल्या “बी एम एम” अधिवेशनाला हजेरी लावली त्यालाही आता चार वर्ष झाली? ते अधिवेशन ऍटलांटाला झालं आणि आता हे अधिवेशन फिलाडेल्फियाला.. म्हणजे अगदी आपल्या शेजारीच.

तसं पाहिलं तर बृहन्महाराष्ट्र मंडळाचे (बी एम एम) अधिवेशन दर दोन वर्षांतून एक ह्या संख्येने वेगवेगळ्या ठिकाणी नियमितपणे होतंय. बरं, अधिवेशन उभं करणारे सगळेच स्वयंसेवक. स्वत:चे नोकरी, उद्योग सांभाळून, घर-संसार सांभाळून, वेळप्रसंगी संसार तात्पुरते विसरून झोकून दिलेले ! आता जसजशी अधिवेशनाची तारीख जवळ येतीय तसतशी उत्सुकता वाढायला लागलीच आहे शिवाय एक दडपणही जाणवतंय. अधिवेशनाचा डोलारा पण मोठाच आहे ना.

जवळपास ४,५०० लोक एका छताखाली अडीच-तीन दिवस असणार आहेत ! अडीच – तीन दिवसांत एकूण जवळपास ६० च्या आसपास कार्यक्रम आहेत ! नाटक, नृत्य, संगीत, अध्यात्मिक कार्यक्रम, एकांकिका , मराठी सिनेमा, उभ्या उभ्या विनोद, संगीत नाटक अशा कार्यक्रमांची रेलचेल आहे. रसिकांसाठी ’घेता किती घेऊ दो नयनांनी’ अशी आनंदी अवस्था असेल !

भारतातून ऐंशीपेक्षा अधिक संख्येने कलाकार आणि विशेष अतिथींना सन्मानाने आमंत्रित केलं गेलंय! पेशवाई, कोल्हापुरी, नागपुरी आणि मालवणी अशा वेगवेगळ्या प्रकारच्या अस्सल मराठी पदार्थांची दोन दिवसांची मेजवानी यशस्वी व्हावी म्हणून कित्येक लोक कष्ट घेतायत. भारतातील कलाकारांचे visa processing वगैरे ती धावपळ वेगळीच. अधिवेशनाला येणाऱ्या सगळ्यांची नाव नोंदणी नीट पार पडावी म्हणून रजिस्ट्रेशन कमिटी झपाटलीय. ’सगळी सोंगं घेता येतात पण पैशांचं सोंग घेता येत नाही’ ह्या म्हणीची जाणीव ठेवून आर्थिक व्यवहार बघणारे स्वयंसेवक कष्ट करतायत. ’हम भी कुछ कम नहीं’ म्हणत अमेरिकेतील कानाकोपऱ्यातून स्थानिक कलाकार वेगवेगळे कार्यक्रम घेऊन येतील. बच्चे कंपनी कंटाळू नये म्हणून त्यांच्यासाठी असंख्य मजेदार प्रकार आणि कार्यक्रम हजर असतील. येणाऱ्या सगळ्यांच्या राहण्याची सोय उत्तमप्रकार व्हावी म्हणून मॅरियॉट, हिल्टन, डबल ट्री अशी दर्जेदार हॉटेल्स सज्ज असतील.

वीकांतला स्वयंसेवकांच्या दिवस दिवसभर मीटींग्ज चालल्यात आणि काहीजण तर रात्रभर मीटिंग्जमधे तळ ठोकून आहेत. सोमवार ते रविवार कुठल्याही दिवशी रात्री अपरात्री गरज पडल्यास स्वयंसेवक एकमेकांना फोन करतायत आणि विशेष म्हणजे ज्याला फोन येतोय तो ही “कटकटच आहे च्यायला” असं म्हणत नाहीये ! घरात एक लग्न असलं तरी केव्हढी धावपळ असते; इथे तर चक्क अधिवेशन आहे !

तर, ह्या अधिवेशनाबद्दल संपूर्ण माहिती www.bmm2009philadelphia.org ह्या संकेतस्थळावर आहेच. अधिवेशनाला येण्यासाठी सस्नेह आमंत्रण आहे. तुम्ही येणार असाल तर आनंदाने स्वागत आहे; जरूर कळवा म्हणजे भेटता येईल. ’जावं की नाही’ हा विचार अजूनही करत असाल तर आता विचार सोडा आणि रजिस्ट्रेशन फॉर्म भरण्याची कृती करा !! भेटूया तर मग – २/३ जुलै, २००९!

जमा – खर्च !

काय म्हणावं गणिताला?
तऱ्हेवाईकच वागण्याला
मोजून दुखल्या बोटांना
जमा-खर्च ना जुळण्याला ….१

काय जमा? खर्च सगळा
वजाबाकीचा हिशोब हा
जरा साठवू धन म्हणता
पाय फुटती पैशाला ….२

थेंबे थेंबे तळे साचवा
ऐका रे हा सल्ला ऐका
(काय करावं जिथे पाणी
तयार नाही थांबायला !) ….३

उलटा अनुभव वजन घटवता
काय सोसशी बा मना !
सांभाळावे जरी जिभेला
हवा फुगवते शरीराला ….४

धावा किंवा खूप चाला
फरक कुठचा पडायला ?
वजनकाटा आहे बसला
इथे नुसता खिजवायला ….५

काय म्हणावं गणिताला?
आकड्यांच्या गोंधळाला
कष्ट पैसा जमवायला
कष्ट वजन घटवायला …. ६

निशाणी डावा अंगठा

कधी कधी बोलता बोलता सहज एखाद्या पुस्तकाविषयी समजतं. आपल्याला कुणीतरी सांगतं की ते पुस्तक नक्की वाच. आपण हरप्रयत्नाने पुस्तक मिळवतो आणि पुस्तक भन्नाट म्हणजे भन्नाटच निघतं. अशा वेळी पुस्तक नक्की वाचायला सांगणाऱ्याचे आभार कसे मानायचे तेही कळत नाही !
‘निशाणी डावा अंगठा’ या पुस्तकाबद्दल असं म्हणजे सेम असंच झालं !

आधी तर चक्क आप्पा बळवंत चौकात चार-पाच दुकानं फिरूनही ते पुस्तक मिळत नव्हतं. बरं, हातात फार वेळही नव्हता, त्यामुळे आता पुढच्या सुट्टीतच पुण्याला आल्यावर ‘निशाणी..’ वाचायला मिळणार अशी लक्षणं दिसायला लागली होती. घरी येताना शेवटचा प्रयत्न म्हणून अत्रे सभागृहातल्या पुस्तक प्रदर्शनाबाहेर रिक्षा थांबवली. रिक्षावाल्यांना म्हटलं, “दोन मिनटांत अलोच”. नुसतं आत जाऊन पुस्तक आहे का विचारायचं आणि नकार घेऊन परतायचं. दोन मिनटं खूप झाली की त्यासाठी ! आत गेल्यावर आश्च्यर्याचा धक्काच ना एकदम… चक्क पुस्तक मिळालं तिथे !

या कादंबरीच्या सुरूवातीला ओळी आहेत – “घटना व प्रसंग काल्पनिक वाटू नयेत इतक्या हुबेहूब गोष्टी आपल्या भोवताली घडत असतात, पात्रे काल्पनिक वाटू नयेत इतकी हुबेहूब माणसे भोवताली वावरत असतात.” एरवी आपल्याला वापरून गुळमुळीत झालेली वाक्यं वाचायची / पहायची सवय असते – “या कादंबरीतील पात्रे….योगायोग समजावा !” ‘निशाणी…’च्या वेगळेपणाची ही पहिली खूण !!

गावांमधले ‘प्रौढ साक्षरता अभियान’ हा या कादंबरीचा विषय. ‘निशाणी डावा अंगठा’ .. काय पर्फेक्ट नाव आहे ना कादंबरीचं? ‘रंगनाथ भास्कर डुकरे’ हा गावाकडचा एक तरूण शिक्षक स्वेच्छेने (आणि स्वार्थासाठी !) अभियानात पूवेका (पूर्ण वेळ कार्यकर्ता) म्हणून नाव नोंदवतो. डुकरेच्या प्रवेशापासून आणि ’पूवेका’ म्हणून बदललेल्या कामाच्या स्वरूपातून उलगडत जातो ‘निशाणी डावा अंगठा’ नावाचा भन्नाट प्रकार. कादंबरीतला खूपसा भाग बोलीभाषेतला असल्याने, वाचताना जरी तो लहेजा पकडायला थोडा वेळ लागला तरी, कादंबरी जास्तच खुमासदार होते.

साक्षरता प्रसार अभियानातले घोळ हा विषय घेऊन एकूणच सरकारी व्यवस्थेचा भोंगळ कारभार, नोकरशाहीच्या अजब तऱ्हा, कागदी घोड्यांचे महत्व (आणि त्यांचे पराक्रम !), आकडेवारीचा बडेजाव, माणसांचे ‘कातडी बचाओ’ स्वभाव असे एक ना अनेक प्रकार गमतीजमतीतून दाखवले आहेत. ‘निशाणी…’मधले साक्षरता अभियान म्हणजे एक प्रकारचा फार्सच म्हणाना.

शाब्दिक, प्रासंगिक, उपरोधिक, उपहासात्मक अशी विनोदाची वेगवेगळी रूपं आपल्याला ‘निशाणी…’मधून भेटायला येतात. रोजच्या जीवनात काही ठराविक घटना घडत असतात, आपण गृहित धरलेली काही ठराविक वाक्यं / शब्द असतात. रमेश इंगळे-उत्रादकरांनी ‘निशाणी…’मधे या सगळ्यांचे संदर्भ इतके सहज वापरले आहेत की एकदम मनापासून हसू येतं. नमुन्यादाखल बघा ….

>>>> गटशिक्षणाधिकारी खासबागेसाहेब ऑफिसात आले तेव्हा नेमके सहा वाजले होते. सूर्य आपला नेहमीसारखा चित्रातल्या दोन डोंगरांच्या मधात गडप झाला होता. पाखरंही नेहमीसारखी चारचे आकडे घेऊन घरट्याकडे परतत होती.
>>>> गध्याच्या मागून आणि साहेबाच्या पुढून कधी जाऊ नये. गधं लाथ मारतं आणि साहेब तोंड मारतं. दोन्ही गोष्टी लागल्या की माणसाले काही सुचत नाही.
>>>> आपल्याकडं कसं, आपण कम्प्युटरचा क्लास टाकला तरी सत्यनारायणाची पूजा करणार. घरी टीव्ही, फ्रिझ किंवा फोन घेतल्यावर त्याला हळद-कुंकू लावून, वाहून, नारळ फोडून शेरणी वाटणारे किंवा मोबाईल घेतल्यावर पहिला एस.एम.एस. देवाला करणारे लोक आपण.

काही ठिकाणी तर हसून हसून डोळ्यांत पाणी आलं तरी मूळ विषयाचं गांभीर्य सतत जाणवत राहतं…. चार्ली चॅप्लिनच्या विनोदासारखं ! बरं, मराठी भाषाही इतकी वळणदार आहे की शब्दाशब्दांतच विनोद दडलेला असतो. आता कुणी म्हणेल की हो, पण ‘निशाणी…’त काही ठिकाणी अश्लील शब्द आणि अश्लील विनोद सहज वापरले आहेत. पण बोलीभाषेची तीच तर मजा असते. त्यात श्लील / अश्लील असं काही नसतंच.. असतं ते फक्त मनातले विचार सरळसोट पोचवणं. ’निशाणी डावा अंगठा’मधली अस्सल नमुनेदार पात्रं तेच तर करतात.

२००५ साली ‘निशाणी डावा अंगठा’ प्रकाशित झाली. गेल्या चार वर्षांत कादंबरीच्या एकूण पाच आवृत्त्या निघाल्या आहेत ! ’निशाणी…’ हा इतका अस्सल प्रकार आहे की माझी खात्री आहे आज कै. पु.लं. असते तर त्यांनी या कादंबरीचं आणि लेखकाचं भरपूर कौतुक केलं असतं.

परवा २२ तारखेला या कादंबरीवर आधारित मराठी सिनेमा झळकलाय -- ‘निशाणी डावा अंगठा’ याच नावाने. पुरूषोत्तम बेर्डे दिग्दर्शक आहेत. संदीप खरे आणि सलील कुलकर्णी यांना, अनुक्रमे त्या सिनेमाचे गीतकार आणि संगीतकार म्हणून, झी गौरव पुरस्कारही मिळालाय. अशोक सराफ, दिलीप प्रभावळकर, डॉ. मोहन आगाशे, मकरंद अनासपुरे, भरत जाधव, संजय नार्वेकर असे एक से एक कलाकार या सिनेमात आहेत. मी कादंबरी तर तीन वेळा वाचलीय, आता वाट बघतोय सिनेमा पहायची -- ‘निशाणी डावा अंगठा !’

चक्कर कथा -- भाग २

या लेखाचा पूर्वार्ध वाचला आहे असे गृहित धरून पुढे…।

ख्रिस डोक्याला हात लावून बसला होता. मी यायच्या आधी त्याने नवीन कमोडचा बॉक्स उघडला होता आणि कमोड बाहेर काढल्यावर लक्षात आले की कमोड फुटलेला होता. नेमका फुटका भाग, बॉक्स नुसते उघडल्यावर, दिसत नव्हता. मग काय … पुन्हा एकदा होम डेपोमधे जाण्याशिवाय पर्याय नव्हता. ख्रिसच्या व्हॅनमधे कमोड टाकून दोघंही निघालो. जाताना ख्रिसने गाडीतलं सिगारेट्सचं पाकीट संपलं म्हणून आधी gas station वरून सिगारेट घेतल्या. मला म्हणाला, “ काय दिवस आहे बघ आजचा. मी ठरवलं होतं की गाडीतलं सिगारेटचं पाकीट संपलं की आजपासून सिगारेट ओढणं सोडून द्यायचं ! पण सकाळपासून जे काही चाललं आहे ते पाहून आज तरी मी सिगारेट सोडू सकत नाही !” सहज विचारलं दिवसात किती सिगारेट्स ओढतो तर म्हणाला – एक पाकीट दिवसाला – म्हणजे २० सिगारेट्स !

गाडीत ख्रिसशी गप्पा करत होतो. तो मूळचा पोलंडचा. त्याला विचारलं की इथे न्यू जर्सीत चांगलं पोलिश रेस्टॉरंट कुठे आहे का, वगैरे असंच इकडचं – तिकडचं. आपल्याला अनोळखी प्रांतातल्या माणसाकडे त्याच्याकडच्या खास पदार्थांची वगैरे चौकशी केली की गंभीर माणूसही आनंदाने काय छान बोलता होतो ना? ख्रिस म्हणाला इथे रेस्टॉरंटस आहेत पण पोलंडसारखी मजा नाही. इथे पटापट जेऊन बाहेर निघावं लागतं… पोलंडमधे कसं…. मस्त निवांत दोन-दोन तास मित्रांबरोबर गप्पा छाटत निवांत जेवता येतं. अक्षरश: आपणही ह्याच तळमळीने म्हणतो ना, “आपल्या कॉलेजसमोरच्या इराण्याकडे १ सिगारेट, २ चहा, ४ मित्र एवढं जमवलं की मग २-३ तास तरी कुणी उठवायला येणार नाही !”, किंवा ‘आपल्याकडे काय मस्त भेळ आणि वडा-पाव मिळतो याsssर, इथे वडा-पाव मिळतो पण उगाच आपला नगाला नग !”

एवढ्यात होम डेपोमधे पोचलो. मला तर वाटतं आतापर्यंत होम डेपोतल्या कर्मचाऱ्यांनी बहुतेक एकमेकांत पैज लावली असावी – हा आज परत एकदा येतो की नाही बघ म्हणून ! वस्तू परत द्यायच्या / बदलून घ्यायच्या काऊंटरवर एक देसी काका होते. त्यांनी विचारून घेतलं काय प्रॉब्लेम आहे वगैरे… मग त्या बॉक्सला defective piece असा स्टिकर चिकटवून टाकला. अमेरिकेत हे एक बरं आहे… पैसे निदान पाण्यात तरी जात नाहीत. हे सगळं होईपर्यंत ख्रिस आत गेला आणि त्यानं कमोडचं दुसरं बॉक्स घेतलं. तिथून निघालो आणि ख्रिस म्हणाला, “चला आता पुन्हा या होम डेपोत मी निदान आजचा पूर्ण दिवस तरी येणार नाही.” लांब लांब कुठेतरी आकाशाच्या पलीकडे नियती मनात म्हणाली असेल, “आजचा दिवस काय लेका… अजून अर्ध्या तासाच्या आत पुन्हा एकदा तुम्हा दोघांनाही होम डेपोत आणते की नाही बघच !”

घरासमोर पार्किंग लॉटमधे आम्ही कमोडचं खोकं उचललं आणि येऊ लागलो. खोकं नीट धरण्यासाठी खोक्यांना, दोन बाजूंना एक एक खाच केलेली असते ना, ती वापरून एका बाजूने मी आणि दुसऱ्या बाजूने ख्रिसने खोकं उचललं !.. घराला दोन पायऱ्या आहेत….. दोन म्हणजे मोजून दोन पायऱ्या आहेत…. मी पुढे होतो आणि ख्रिस मागे…दोघांच्या मधे खोकं….खालच्या पायरीवरून मी वर चढत होतो… अचानक मी धरलं होतं त्या ठिकाणी खोकं टर्रकन फाटलं….. माझी पकड सैल झाली…. खोकं माझ्या बाजूला कलंडलं… ख्रिसच्या हाताचीही पकड सैल झाली.. काही कळायच्या आत खोक्याच्या खालच्या बाजूची पॅकिंग टेप निघाली…. त्याबाजूचे पॅकिंगचे पुठ्ठे उघडले गेले….. दरवाजात उभा असलेला आदित्य घाबरला… दीपाचा ‘अरे .. अरे’ असा आवाज ऐकू आला आणि त्या पाठोपाठ धाडकन आवाज करत…..खोकं जमिनीवर पडलं !

खोकं नीट करून, धडधडत्या छातीनं, आम्ही खोक्याची वरची बाजू उघडून पाहिली तर आतला कमोड………..फुटला होता !! हताश नजरेनं आम्ही सगळ्यांनी एकमेकांकडे पाहिलं. मी आणि ख्रिस आल्यापावली होम डेपोत परत जायला निघालो ! दीपा पुन्हा एकदा आदित्यला सांभाळायचा किल्ला लढवायला लागली !

आतापर्यंत दुपार सुरू झाली होती. ख्रिसला म्हटलं आधी लंच करतोस का तर म्हणे नाही … मी जेवलो की आळसावतो; आणि असंही कधी एकदा हे काम संपवतो असं झालंय ! आता तोच असं म्हणाल्यावर मीही माझ्या पोटातल्या कावळ्यांना दामटून गप्प केलं !!

पुन्हा एकदा ख्रिसच्या व्हॅनमधून होम डेपोत जायला निघालो… आणि आमच्या गप्पा सुरू ! त्याला म्हटलं की आता हा फुटलेला कमोड त्यांनी परत घ्यायला पाहिजे. तर तो म्हणाला की अरे पण कमोड ऍक्सिडंटमुळे फुटलाय हे तुला माहितीय, मला माहितीय पण होम डेपोवाल्यांना माहिती नाहीये ना ! मनात म्हटलं बहाद्दर आहेस लेका …. मला तर एकदम असाच डायलॉग मारणाऱ्या ’डॉन’मधल्या बच्चनची आठवण आली !

आम्ही वाटेत असताना एका सिग्नलला आम्हाला डावीकडे वळायचं होतं. समोरून सरळ येणाऱ्या वाहनांतली पहिलीच गाडी पोलीसाची होती. म्हटलं आता एक speeding ticket मिळणंच बाकी राहिलं आहे ! माझ्या मनातले विचार बहुतेक ख्रिसने ओळखले. पोलीसाची गाडी गेल्यावर आम्ही वळलो आणि ख्रिस म्हणाला, “ इतर कुठलीही गाडी असती तर मी कट मारून गेलो असतो आधी; पोलीसाची गाडी होती म्हणून थांबलो.” त्याला म्हटलं, “काही युनिफॉर्म असे असतात की ते न बोलता आदर मागतात !” तर तो म्हणे, “हट्ट… मला पोलिसांबद्दल आदर-बिदर नाहीये पण तो जे ticket देऊ शकतो त्या तिकिटाबद्दल आदर आहे !!”

आता होम डेपोत पोचलो तर मला वाटायला लागलं की मगाशी आम्ही घरी जायला निघालो तेव्हा बहुतेक या कर्मचाऱ्यांनी पैज बदलली. “हा येईल की नाही?” याऐवजी “आता हा किती वेळात परत येईल ?” अशी पैज लावली असावी !

होम डेपोच्या return and exchange counter वर तेच देसी अंकल होते. त्यांनी विचारले, “काय झाले?” म्हटलं कमोड फुटलाय. त्यांनी अक्षरश ’आँ’ असा उदगार काढला !! मग त्यांना सगळं वर्णन केलं – काय झालं आणि ऍक्सिडंट कसा झाला ते ! त्यांनाही पटलं की जर बॉक्स तकलादू होता तर ती चूक आमची नव्हती. त्यामुळे त्यांनी खळखळ न करता कमोड परत घेतले. ख्रिसचा सल्ला मानला नाही ते उत्तम झालं हे वेगळं सांगणे न लगे !

आता नवीन कमोड घेताना वेगळ्या कंपनीचा घेतला. ख्रिसच्या अनुभवाप्रमाणे तो कमोड आधीच्या कमोडपेक्षा जास्त चांगला होता. मी आयुष्यात कमोड बदलणं तर सोडाच पण कमोडचं चित्रही काढलं नाहीये त्यामुळे ख्रिसचा हा सल्ला मात्र योग्य मानला. त्या दुसऱ्या कंपनीचा कमोड घेतला तर ख्रिस म्हणाला की बहुतेक आधीच्या कंपनीच्या कमोडना तुझ्या घरी यायचे नाहीये !!

पुन्हा एकदा सगळं सामान घेऊन घरी आलो. आता खऱ्या अर्थाने ख्रिसने कामाला सुरूवात केली ! बघता बघता दीड-दोन तासांत त्याने सगळं काम संपवलं ! सगळं झाल्यावर आता फक्त कमोडचं झाकण लावायचं बाकी राहिलं होतं आणि त्या झाकणाचे स्क्रू कुठेही सापडेनात ! सगळं पॅकिंग उलटंपालटं करून पाहिलं पण इल्ले ! आम्ही चक्रावून गेलो.. त्याहीपेक्षा हबकलो की आता परत एकदा होम डेपोमधे जावं लागतंय की काय ! मी अगदी ख्रिसला म्हणणार होतो की बाबा रे, पाहिजे तर आम्ही दोन दिवसांनी होम डेपोतून स्क्रू आणतो आणि आम्हीच लावतो. पण सापडले… स्क्रू सापडले !! पॅकिंगमधेच एका प्लॅस्टिकने गुंडाळून ठेवले होते पण कमोड आणि स्क्रूं दोन्हीचा रंग पांढरा असल्याने ते पॅकिंगमधे पटकन दिसले नव्हते. हुश्श ! तेवढे स्क्रू लावून झाल्यावर काम संपलं एकदाचं. जर सगळे काही ठीक ठाक झाले असते तर ख्रिसचं काम सकाळी अकराच्या सुमारास होऊन गेले असते !

सगळं आटोपून ख्रिस गेला. मी आणि दीपाने जुने बेसिन, जुने कमोड वगैरे सरळ गाडीच्या ट्रंकमधे भरले आणि आमच्या सोसायटीतील कचऱ्याचा डबा गाठला. मी घरी परतल्यावर गरम गरम पाण्याच्या शॉवरखाली बराच वेळ उभा होतो. त्यानंतर आधी पोटातल्या कावळ्यांना शांत केलं.

आमच्या एका मित्राचा ग्रुप त्याच दिवशी ’आर. डी. – गुलजार’ या बेफाट दुकलीवर आधारित कार्यक्रम सादर करणार होता. कार्यक्रमाला जायची खूप खूप इच्छा होती पण इथे माझी अवस्था ’शिंगरू मेलं हेलपाट्याने’ अशी झाली होती. शेवटी दीड-दोन तास झक्कपैकी ताणून दिली आणि एकदाची चक्कर कथा संपली.

चक्कर कथा -- भाग १

घरातल्या पावडर रूममधले वॉश बेसिन आणि कमोड बदलायची गरज निर्माण झाली होती. तातडीने बदलणं आवश्यक होते. घरातली दुरूस्ती / सुधारणा अशा प्रकारची कामं करण्यातला माझा उत्साह (आणि माझं कौशल्य !) या दोन्हीवर विश्वास असल्यामुळे दीपानं लगेच हँडीमॅनला फोन करायला सांगितला !

कुठल्याही देशात जा हो, चांगला सुतार / गवंडी / प्लंबर / इलेक्ट्रिशियन माणूस मिळणं आधीच अवघड…. त्यातही त्या माणसाने “स्वस्तात मस्त” काम करून देणं तर अजूनच अवघड ! हॅंडीमॅन म्हणजे तर ही सगळी कामं स्वस्तात करू शकणारा माणूस शोधायचा ! एक वेळ गुलबकावलीचं फूल मिळेल पण…. !

इथे Handyman आणि Cleaning Lady या दोन व्यक्तींशी बोलताना आपण पुन्हा एकदा इंग्लिशचे धडे गिरवतोय असं वाटतं. म्हणजे आपण म्हणायचो ना… “I do, you do, he, she, it does…” त्या धर्तीवर एक एक शब्द हळूहळू उच्चारत आणि त्यांचं बोलणं समजावून घेत संवादाची वाट काढायची.

थोडी चौकशी केल्यावर ख्रिस नामक देवदूत लगेचच्या शनिवारी यायला तयार झाला. त्याहून महत्वाचे म्हणजे माझं इंग्लिश त्याला आणि त्याचं इंग्लिश मला लगेच समजत होतं. म्हटलं चला….अर्धं काम तर इथेच झालं. ख्रिस लाख चांगला असला तरी पुढे काय होणार आहे ते आधी माहिती असतं तर टॉयलेट बदलण्याचं झेंगट निदान त्या दिवशी तरी काढलंच नसतं ! शनिवारी सकाळी आठ ते नऊच्यामधे येतो असं ख्रिस म्हणाला. अरे ! शनिवार सकाळ आठ ही काय वेळ आहे का? थंडीच्या दिवसांत इथे त्यावेळेला अजून सूर्यही उगवलेला नसतो मग आपल्यासारखे सूर्यवंशी काय उठणार आहेत ? पण हँडीमॅनसमोर काय बोलता म्हाराजा? त्याने सांगितलेली वेळ पाळावीच लागणार ना !

ठरल्याप्रमाणे शुक्रवारी दुपारी मी आणि दीपाने जवळच्या होम डेपोमधे चक्कर मारली. हातात वेळ कमी होता म्हणून विकत घ्यायचे वॉश बेसिन आणि कमोड (अमेरिकेतल्या उल्लेखाप्रमाणे ’टॉयलेट बोल’ !!) बघून ठेवले. असं ठरवलं की संध्याकाळी शांतपणे येऊन दोन गाड्यांमधून ते घरी घेऊन जाऊ.

संध्याकाळी आम्ही पुन्हा एकदा होम डेपोमधे. बेसिनबद्दल काहीतरी माहिती पाहिजे होती म्हणून होम डेपोचा कुणी माणूस किंवा कुणी बाईमाणूस दिसतंय का ते शोधत होतो. एक जण दिसला पण त्याची हेअर स्टाईल पाहूनच त्याला प्रश्न विचारायचा विचार बदलला ! आपल्या इतिहासाच्या पुस्तकांतला ’सिकंदर’ अलेक्झांडरचा फोटो आठवतोय? त्यात ’सिकंदर’चे शिरस्त्राण जसं दिसतं ना, तसाच त्या माणसाचा हेअर कट होता ! खरंतर त्याने नीट माहिती दिलीही असती कदाचित पण कधी कधी आपण किती सहज, आपल्याही नकळत, ’वरलिया रंगा’वरून माणसाबद्दल मत बनवतो ना?

वेगवेगळ्या ठिकाणी लपंडाव खेळणाऱ्या आदित्यला शोधून काढत, सांभाळत एकदाची खरेदी संपली. पार्किंग लॉटमधे आल्यावर मग ती मोठाली खोकी गाडीत बसवायची खटपट सुरू…. ते ही उणे ३ वगैरे तापमानात !! आमची सगळी खटपट बघून बाजूने जाणाऱ्या एका माणसालाही उत्साह आला. तो एकदम परोपकाराच्या वगैरे भावनेने आम्हाला मदत करायला लागला. आम्ही कसंबसं एका खोक्यातलं सामान गाडीच्या ट्रंकमधे कोंबलं… ट्रंक उघडीच राहणार होती पण त्याला पर्याय नव्हता. दोन मिनिटे हाश्श हुश्श केल्यावर त्या माणसाच्या लक्षात आलं की अरे अजून एका गाडीत सामान भरायचंय… त्याने एकदम, “ह्या पुढचं तुम्हाला जमेल” अशा तोंडभरून शुभेच्छा देऊन तिथून कण्णी कापली !

शेवटी एकदाचं दोन्ही गाड्यांमधे सामान भरून आमची वरात निघाली. मी चालवत असलेल्या गाडीची ट्रंक उघडीच होती. हळूहळू तसाच निघालो. दीपा अगदी माझ्या पाठोपाठ दुसरी गाडी चालवत राहिली. दोन्ही गाड्यांचे hazard light लावून अक्षरश: वरातीच्या गतीने निघालो. एरवी जे अंतर पाच मिनिटांत पार केले असते ते जवळपास २० मिनिटे घालवून पार केले आणि एकदाचे घरी पोचलो. शुक्रवारी रात्री, सिनेमा / टीव्ही काही न बघता, शहण्या मुलांसारखे सगळे जण लवकर झोपलो.

शनिवार सकाळ उजाडली. भल्या पहाटे सव्वाआठच्या सुमारास ख्रिसचं आगमन झालं. चांगला उंचपुरा, मजबूत शरीरयष्टीचा, थोडी दाढी राखलेला आणि पोलिश / रशियन असा ऍक्सेंट असलेलं इंग्लिश बोलणारा ख्रिसबद्दल प्रथमदर्शनीच विश्वास वाटला की ये अपना काम कर सकता है ! मुख्य म्हणजे ख्रिसकडे छान विनोदवृत्ती आहे. मस्त बोलता बोलता कोपरखळ्या मारायचा….. मनात म्हटलं लेको क्या बोल्ते? पुण्यात वाढलेल्या माणसाला शिकवतो का… तिरकस बोलणं म्हणजे काय ते ! दीपाने त्याच्यासाठी गरम गरम कॉफी केली होती आणि आमच्यासाठी चहा. कॉफी पितानाच ख्रिस कामाला लागला. मी चहाचा कप घेऊन सोफ्यावर बसलो आणि…….

ख्रिसने जाहीर केलं की आम्ही बॉक्सवरची मापं वगैरे बघून आणलेला बेसिनचा सेट (बेसिन आणि त्याच्या खालचं लाकडी कपाट) आधीच्या बेसिनपेक्षा मोठा आहे ! मग काय…. मी आणि ख्रिसने तो सगळा सेट ख्रिसच्या व्हॅनमधे ठेवला आणि होम डेपोमधे गेलो. तरी बरं… घरापासून होम डेपो फक्त पाच मिनिटांवर आहे. होम डेपोमधे तो बेसिनचा सेट परत केला आणि दुसरा घेतला. घेताना बॉक्सवर तीन-तीनवेळा माप पाहून घेतलं. बॉक्सवर झक्कपैकी लिहिलेलं होतं की २० * १७ इंच या आकारासाठी योग्य. म्हटलं बरोबर… आपल्याला हाच आकार हवाय. ते बेसिन घेऊन घरी आलो, बॉक्समधून बाहेर काढलं आणि प्रत्यक्षात बॉक्समधल्या बेसिनचा आकार निघाला -- २१ * १८ इंच !

पुन्हा एकदा ते बेसिन घेऊन मी होम डेपोमधे गेलो. यावेळी मी एकटाच गेलो. ख्रिस म्हणाला मी तेवढ्यात कमोड बदलायचं काम करून टाकतो ! त्याला बिचाऱ्याला काय माहिती की त्याच्या विधीलिखितात त्याने अजून पंधरा मिनिटांनी मला होम डेपोमधे भेटणं लिहिलं होतं !!

मी होम डेपोमधे पोचलो. यावेळी बेसिनसाठी मदत करायला नेमका तो ’सिकंदर’ आला. त्याने सगळं समजावून घेतलं. मग त्याचा आणि त्याच्या साहेबाचा विचार विनिमय झाला. चर्चेअंती त्यांनी जाहीर केलं की मला पाहिजे त्या आकाराचे बेसिन स्पेशल ऑर्डर करावे लागेल आणि फक्त (!) दोन आठवड्यांत मिळेल !! त्या दोघांना थोडं चिकाटीनं विचारल्यावर ’सिकंदर’ने जरा खटपट केली आणि एका शेल्फवर अगदी वरच्या बाजूला ठेवलेला एका बेसिनचा बॉक्स खाली उतरवला. झक्कास… आम्हाला पाहिजे होते तसे बेसिन मिळाले एकदाचे. ’सिकंदर’ने दोन दोनवेळा माप मोजून खात्री करून घेतली. ’का रे भुललासी वरलिया रंगा’ हेच खरं, नाही का?

त्या बेसिनची shopping cart ढकलत निघालो तर दुकानात थोडं पुढे ख्रिस दिसला ! तो म्हणे कमोड बदलण्याआधी त्याने जुने कमोड काढून टाकले तर कमोड ज्याच्यावर घट्ट बसवायचे ती लोखंडी चकती बदलावी लागणार होती. त्याला अजून दोन-तीन वस्तू हव्या होत्या त्याही घेतल्या. ख्रिस मला म्हणाला आता तू या सगळ्याचे पैसे भर, तोपर्यंत मी पुढे होतो आणि तयारी करून ठेवतो. Self check out मधून पैसे भरायला गेलो तर नेमका ख्रिसने घेतलेल्या चकतीवर किंमतीचा bar code नव्हता. पुन्हा ढूँढो … ढूँढो रे ! आता ख्रिस पुढे निघून गेल्यामुळे आधी हे शोधायचे होते की त्याने चकती नेमकी कुठून घेतली होती. अवाढव्य होम डेपोमधून एका लोखंडी चकतीचा कप्पा शोधायचा होता ! थोडं सामान्यज्ञान आणि थोडं दुकानातल्या कर्मचाऱ्यांचं ज्ञान वापरून एकदाची चकती, बारकोडसहित, मिळाली ! सगळं घेऊन घरी आलो तर….
…. ( क्रमश: )

ग्लोबल वॉर्मिंग (देवद्वार छंद)

पाहता पाहता
काळ दारी आला
सारी वसुंधरा
संकटात….१

ऊतले मातले
गर्वात नाचले
बेफाम वागले
सान थोर….२

वाहनांची रीघ
जणू पाठशिव
हवेचाच जीव
घुसमटे….३

यंत्रांचा निघाला
धूर काळा काळा
प्लॅस्टिकचा मळा
त्यात फुले….४

विज्ञानाने केली
आपली प्रगती
आणि अधोगती
आपणच….५

पाहू एक स्वप्न
करूया प्रयत्न
जपूया हे रत्न
पृथ्वी नामे….६

कापडी पिशवी
प्लॅस्टिक ऐवजी
जमे ही सहजी
सुरूवात….७

मोटार गाडीला
ठेवुनी बाजूला
पायी पायी चला
शक्य तेव्हा….८

लावू झाडे, वृक्ष
माळरानी रूक्ष
मुलांचे भविष्य
तगवाया…. ९

श्रावण शृंगार

मालवून टाक दीप
चेतवून अंग अंग
राजसा किती दिसात लाभला निवांत संग

कै. सुरेश भटांचे अजरामर गीत.
मध्यंतरी बोलता बोलता ह्या गीताचा विषय निघाला. तेव्हापासून हे गीत, वृत्ताचे नियम वगैरे मनात रेंगाळत राहिले. शेवटी एकदाची ही गझल कागदावर उतरली.

ही गझल लिहायला सुरूवात केल्यावर खऱ्या अर्थाने अनुभवलं की भटसाहेबांनी किती नजाकतीची कलाकुसर अगदी सोपी वाटावी अशी लिहून दाखवली आहे !

ही गझल म्हणजे माझी आदरांजली, भटसाहेबांना आणि त्यांच्या लेखणीला.
-------------------------------------------------------------------------------
धूप छाव खेळ सांजवेळ श्रावणात आज
सांजवेळ आणि गात्र गात्र यौवनात आज…. १

शिंपतात प्रेमरंग कृष्णमेघ, वात, थेंब
मोरपीस होय चिंब चिंब पावसात आज…. २

पाहिलीस वाट गं भिजून तू दवात रोज
भेटलो तुला नि शांत शांत मन्मनात आज… ३

भेटते वसुंधरा तिथेच सागरास जेथ
गुंजतेय गाज ऐक ऐक पैंजणात आज…. ४

बैसलो इथे कधीतरी तुझी घडेल भेट
भेटलीस आणि गंध गंध अत्तरात आज…. ५

लाजतेस तू सखे भिजून पावसात चिंब
घे टिपून लाज थेंब थेंब सांगतात आज…६

घे सुखाकडून ही मिठीच, सोड प्रश्न व्यर्थ
माग श्वासगंध धुंद धुंद जीवनात आज…. ७

राहिले उसासलेच दोन जीव फार काळ
मालवून दीप, रात्र रात्र मीलनात आज… ८

अजितकाका

“बिरजू महाराज, प्रभा मराठे, रोहिणी भाटे या कलावंतांचा अजित सोमण लाडका बासरीवादक होता”

esakal.com वाचताना, वर दिलेल्या ओळीतला ‘होता’ हा भूतकाळ दर्शवणारा उल्लेख खटकला. मनात शंकेची पाल चुकचुकली…. पण म्हटलं, “हॅ ! तसं काही नसेल; आता अजितकाका कार्यक्रमांतून वाजवत नाहीत म्हणून तसं लिहिलं असेल. आपल्याला अजितकाकांनीच तर फोनवर दोन-तीन आठवड्यांपूर्वी सांगितलंय की ते आता कार्यक्रमांतून वाजवत नाहीत म्हणून !”

दुर्दैवाने काही शंका खऱ्या ठरतात ! ‘निरपेक्ष वृत्तीचा अजित’ या सुधीर गाडगीळांच्या लेखातून समजलं – अजितकाका न परतीच्या प्रवासाला गेले ! इथे सुरूवातीला दिलेले वाक्य त्याच लेखातले.

अजितकाकांशी पहिली भेट झाली तेव्हा मी post graduation करत होतो आणि छंद म्हणून ‘बासरी’ शिकत होतो. कटारिया हायस्कूलमधले काळे सर हे अजितकाकांचे मित्र. त्यांनी मला अजितकाकांना भेटायला सांगितलं. एका सकाळी अजितकाकांची अपाँईंटमेंट घेऊन त्यांच्या घरी पोचलो.

तोपर्यंत अजित सोमण हे नाव पेपरमधे वगैरे वाचून परिचयाचं होतं. प्रसिद्ध माणसाला भेटायला जाताना छातीत जी धडधड होते ती वाढली होती. टिळक रोडवर एका दुमजली बंगल्यात वरच्या बाजूला अजितकाकांचं घर ! मनाचा हिय्या करून दार वाजवलं. दरवाजा उघडल्यावर पहिलेछूट काय जाणवलं तर अजितकाकांचं प्रसन्न हसणं. डोक्यावर मागच्या बाजूने वळवून नीट भांग पाडलेले केस, समोरच्या बाजूल थोडे विरळ झाले होते. दोन्ही डोळ्यांखाली काळी वर्तुळं – सततची जाग्रणं आणि कार्यक्रमांची धावपळ दर्शवत होती. ओठांवर मिशीची अगदी कोरीव अशी बारीक रेघ. अत्यंत शांत आवाजालं बोलणं. बस्स …अजितकाका एकदम आवडले… आता प्रश्न होता ते मला शिकवतील का?

चहा घेताना त्यांनी काही जुजबी प्रश्न विचारले. मग म्हणाले, “थोडं वाजवून दाखवणार का?” अग्गगग ! त्या दिवशी मी जे काही वाजवून (!) दाखवलं होते ते आता आठवलं तरी अंगावर काटा येतो! पण मी मूर्तिमंत सज्जनपणासमोर बसलो होतो. ते न चिडता म्हणाले, “पुढच्या आठवड्यापासून सुरूवात करू.”

अजितकाका म्हणजे अक्षरश: सज्जन माणूस… खरंच दुसरा शब्दच नाही. मला म्हणाले होते की कार्यक्रमांमुळे, रेकॉर्डिंगमुळे वगैरे माझ्या वेळा नक्की नसतात त्यामुळे तुला शिकवण्याचा एक दिवस किंवा एक वेळ असं सांभाळता येणार नाही. कधी एकाच आठवड्यात आपण दोन/तीनदा बसू किंवा कधी पूर्ण महिन्यात एकदाही नाही ! मला ‘सर’, ‘गुरूजी’ वगैरे काही म्हणू नकोस … म्हटलं मग अजितकाका म्हणू का? तर म्हणाले होते, “चालेल.” (नंतर कधीतरी समजलं होतं की अजितकाका इंग्लिशचे प्राध्यापक होते. तरी स्वत:हून म्हणत होते ‘सर’ म्हणू नकोस !) सर्वांत महत्वाचं म्हणजे ते म्हणाले होते मी शिकवण्याची फी / पैसे वगैरे काही घेणार नाही. बासरीवादनाबद्दल माझ्याकडे जेवढं आहे तेवढं द्यायचा प्रयत्न करीन; तुला आवडेल ते घे.
(खरंतर त्यांनी म्हणायला हवं होतं – तुला ‘झेपेल’ ते घे !!)
त्यानंतरची ३-४ वर्षे, जेव्हा कधी ते शिकवायचे, ती सकाळ म्हणजे आनंद सकाळ असायची.

मी साडे-आठ / नऊच्या सुमारास त्यांच्या घरी जायचो. कोवळी उन्हं दरवाजातून खोलीत डोकवायची आणि ऊब पांघरायची. समोरासमोर दोन खुर्च्यांवर बसून आम्ही वाजवायचो. पहिल्या दिवशीच काकांनी एक लांबट आकाराची लाकडी पेटी काढली. छान शिसवी लाकडाची. पेटी उघडली तर आतमधे मखमली मऊसूत कापडावर जपून ठेवलेल्या बासऱ्या. निरनिराळ्या आकारांच्या, निरनिराळ्या सुरांच्या बासऱ्या ! हातभर लांब बांबूपासून ते अगदी वीतभर लांब – अशा वेगवेगळ्या आकारांच्या बासऱ्या.

माझ्या बासरीच्या स्केलप्रमाणे योग्य बासरी त्यांनी पेटीतून घेतली आणि म्हणाले, “मी वाजवतो तसं... माझ्यापाठोपाठ वाजव.” (आँ ! म्हणजे काय ? नोटेशन सांगणार नाहीत? आता आली ना पंचाईत ! ठीक आहे यार... काहीतरी डोकं वापरूच.) अजितकाका हाडाचे शिक्षक होते. त्यादिवशी वाजवणं थांबल्यावर मला मिस्कीलपणे म्हणाले, “सुरूवात चांगली झालीय. पुढच्या वेळेपासून शक्यतो माझी बोटं बघून वाजवू नकोस; सूर ऐकून वाजव !”


त्यानंतर मग मी अधून मधून त्यांना फोन करून विचारायचो – आज येऊ का? काकू फोनवर सांगायच्या, “ते पहाटे अडीच / तीनला आलेत रेकॉर्डिंगहून… झोपले आहेत; उठवू का?” अजितकाकांना उठवायला जीवावर यायचं; मी नको म्हणायचो. एखाद्या दिवशी काकू म्हणायच्या, “त्यांनी सांगितलंय उद्या ये म्हणून” – की मी बासरी पाठुंगळीचा लटकवून दुसऱ्या दिवशी त्यांच्याकडे हजर ! उबदार सकाळी, वाफाळता चहा घेऊन आमचं वाजवणं सुरू व्हायचं. त्यांच्याबरोबरच्या गप्पांमधूनही इतकं शिकायला मिळायचं – बासरीबद्दलच असं नाही; एकंदरच आनंदात जगण्याबद्दल !

अजितकाका म्हटलं की तीव्रतेने आप्पांची आठवण होते. ‘सज्जनपणा’, ’समोरच्या माणसाच्या आवडीच्या विषयांवर गप्पा करत त्याला आपलंसं करणं’, ‘सगळ्यांना आनंद वाटण्याची वृत्ती’ अशा अनेक गोष्टी शिकण्यासाठी ही आदर्श माणसं! सुदैवाने एक माझे वडील होते आणि दुसरे माझे गुरू ! दुर्दैवाने दोघंही, त्यांच्या, वयाच्या ६२ वर्षांच्या आसपास गेले.
‘त्याला’ नक्की कसली घाई असते म्हणून ‘तो’ अशा माणसांना लवकर बोलावून घेतो? !!!

स्वत:च्या मनाने वाजवायचा प्रयत्न केल्याचा एक खूप मोठा फायदा असा झाला की स्वत:च्या आनंदापुरतं वाजवता येऊ लागलं. कधी एकटं असताना मूड लागला की बासरी घेऊन बसायचो. वाजवणारा मी आणि ऐकणाराही मीच ! दुसरं म्हणजे काका ’तोडी’, ’देस’, ’जैत’, ’हंसध्वनी’, ’भैरवी’ अशा वेगवेगळ्या रागांमधलं काही ना काही वाजवायला प्रोत्साहन द्यायचे. मी म्हणायचो, “काका ! भैरवी? अहो इतके सगळे कोमल सूर वाजवता येतील का मला?” ते म्हणायचे, “प्रयत्न तर करू… आज नाही जमलं तर उद्या जमेल !”

त्यांची सगळ्यात मोठी शिकवण म्हणजे – घाई करू नकोस ! एक एक स्वर खूप वेळ वाजवता आला पाहिजे मग द्रुत गतीत वाजवणं जमेल. थोडक्यात -- धावण्याआधी चालायला शीक आणि चालण्याआधी उभं रहायला !

अजितकाकांना शक्य होतं आणि तरीही त्यांनी शिकवणं टाळलंय असं कधी म्हणजे कधीच झालं नाही. खरंतर कार्यक्रम, रेकॉर्डिंग, जाहिरातींच्या जिंगल्स / कॉपी लिहिणं, शास्त्रीय संगीताच्या सीडींमधल्या वेष्टणाच्या कागदावर रागांची माहिती लिहून देणं, असे बरेच व्याप त्यांच्यामागे होते. थोडा रिकामा वेळ ते इतर कशासाठी तरी, त्यांच्या घरच्यांसाठी वगैरे वापरू शकले असते पण जमेल तसं, जमेल तेव्हा मला शिकवायचे. म्हटलं ना – सज्जन माणूस, दुसरा शब्द नाही !

एकदा आम्ही वाजवत असताना माझ्या एका बासरीला matching स्वराची बासरी त्यांच्याकडे नव्हती. त्यांनी एक बासरी घेतली. माझ्या बासरीचा ‘षडज’ त्यांच्या बासरीच्या ’पंचम’शी जुळला ! तो ’पंचम’ त्यांनी त्यांचा ‘षडज’ मानला ! माझ्या बासरीच्या सगळ्या सुरांशी, त्या ‘मानलेल्या’ षडजापासून पुढे, जुळवून घेत आमचं वादन सुरू. मला म्हणाले, “तू बिनधास्त नेहमीसारखा वाजव, काळजी करू नकोस !”

एकदा सकाळी आम्ही वाजवत असताना मिलिंद दाते तिथे आला होता. मिलिंद साक्षात हरिजींचा शिष्य ! मिलिंद आणि अजितकाका एकत्र वाजवायला लागले. त्या दिवशी मी जे बासरीवादन ऐकलंय ना ते इथे शब्दांत सांगताच येणार नाही. अजितकाका आणि मिलिंद तल्लीन होऊन एक से एक सुरावटी वाजवत होते आणि त्या खजिन्याचा एकमेव मालक -- मी !

अजितकाका स्वत:बद्दल कधीच बोलायचे नाहीत; म्हणजे मी असं केलं, मी तसं करणार आहे, मी स्टेजवर अमक्याला फाडला वगैरे काही म्हणजे काहीच नाही ! एकदा असंच त्यांच्याकडे सकाळी गेलो होतो. वाजवणं वगैरे झाल्यावर त्यांना विचारलं की उद्यापासून सवाई गंधर्वला जाणार आहात का? तर हो म्हणाले होते. पं. बिरजू महाराज आणि साथीला उ. झाकीर हुसेन असा कार्यक्रम होता ! स्टेजवर बघतोय तर इतर साथीदारांमधे बासरीवादक म्हणून अजितकाका ! म्हटलं, “धन्य आहे !” तो कार्यक्रम नुसता विंगेतून बघायला मिळतोय म्हटलं असतं तरी एखाद्याने चार मित्रांना सांगितलं असतं की बघ मी उद्या स्टेजजवळ असणार आहे ! अजितकाका तर चक्क साथीला होते !!

अमेरिकेत पहिल्यांदा आलो तेव्हा अजितकाकांशी भेट झाली ती शेवटची. प्रत्येक भारत भेटीत ठरवायचो की या वेळी तरी अजितकाकांना नक्की भेटायचं पण…राहून जायचं… पुढच्या वेळी भेटू म्हणत ! कधी लक्षातच आलं नाही की ’पुढची वेळ’ अशी काही नसतेच. आला क्षण आपला..बस्स !

या वेळी पुण्याला गेलो होतो तेव्हा चंद्रकांत काळेकांकाबरोबरच्या धावत्या भेटीत त्यांच्याकडून अजितकाकांचा फोन नंबर घेऊन ठेवला होता. काय योगायोग आहे… अजितकाकांशी पहिली भेट ज्यांच्यामुळे झाली त्यांचं नाव प्रमोद काळे आणि फोनवर शेवटचं बोलणं ज्यांच्यामुळे झालं त्यांचं नाव चंद्रकांत काळे… एकच आडनाव !

दोन-तीन आठवड्यांपूर्वीच अजितकाकांशी फोनवर बोलणं झालं होतं. सकाळी ऑफिसला जाताना गाडीतून निवांतपणे काकांशी गप्पा झाल्या. इतक्या वर्षांनी बोलताना त्यांना काय सांगू आणि काय नको असं झालं होतं. बासरीवादनात खूप म्हणजे खूपच मोठा खंड पडलाय हे सांगताना अपराधी वाटत होतं पण ते म्हणाले कविता, लेखन वगैरे करणं चालू आहे ना मग बास ! मी आपला लहान मुलासारखा काय काय सांगत होतो – नोकरी, BMM अधिवेशन, नवीन वाचलेलं पुस्तक, लेखनाचे प्रयत्न, कविता असं बरंच काहीबाही. त्यांनी तितक्याच उत्साहाने ब्लॉगचा पत्ता, माझा इमेल पत्ता वगैरे लिहून घेतला आणि म्हणाले मी तुझा ब्लॉग नक्की वाचेन. पण पूर्ण वेळात एकदाही म्हणाले नाहीत की ते स्वत: किती आजारी होते. माझ्या लेखनाबद्दल त्यांना काय वाटलं ते आता कधीच कळणार नाही पण त्यांचे आशीर्वाद नक्की जाणवतात. मगाशी म्हटलं ना अजितकाका म्हणजे आमच्या आप्पांसारखे होते… स्वत: कितीही आजारी असले तरी दुसऱ्याला आनंद वाटणारे !

त्या, शेवटच्या ठरलेल्या, गप्पांच्या ओघात कै. सुरेश अलूरकरांचा विषय निघाला. सुरेशकाका आणि अजितकाका खूप चांगले मित्र होते. बोलता बोलता अजितकाका सहज म्हणाले होते ते एक वाक्य आता अँफ्लिफायर लावल्यासारखे मनात घुमत राहिलंय. ते म्हणाले होते, “काय असतं ना ! माणसाचं आयुष्य कधी आणि कसं संपावं काही सांगता येत नाही.’

संतश्रेष्ठ (देवद्वार छंद)

ज्ञानियाचा राजा
त्याची ज्ञानेश्वरी
या भव सागरी
नौका होई…

तुकोबा तो सांगे
आम्ही देऊ छाटी
नाठाळाला काठी
हाणू माथी….

एकनाथ गाती
रचूनी भारूड
लोकांसी गारूड
झाले ऐसे….

नामा म्हणे देवा
म्हणतो अभंग
तुझी भक्ती दंग
करितसे….

लिहिणे हे काव्य
केवढा आनंद
साथ देई छंद
देवद्वार….

योद्धा खेळाडू !

तो पन्नास वर्षांचा झालाय ह्यावर विश्वास बसत नाही !
त्याला पाहिल्यावर तर अजिबातच विश्वास बसत नाही !!
त्याला उत्तम आरोग्याचे दीर्घायू लाभो हीच प्रार्थना !!!

भारतीय क्रिकेटमधे मोजके खेळाडू असे झाले ज्यांना खऱ्या अर्थाने ‘नैसर्गिक खेळाडू’ म्हणता येईल. त्या यादीत ‘कपिलदेव रामलाल निखंज’ हे नाव खूप म्हणजे खूपच वर आहे.

गावसकर, सचिन वगैरे सगळे महान फलंदाज आहेत पण कपिल तो कपिल. भारतीय क्रिकेटमधे तेज गोलंदाजी जेंव्हा फक्त तोंडी लावण्यापुरती होती तेव्हा कपिल आला. बरं आला तो आला तेही नुसता गोलंदाज म्हणून नाही तर थेट अष्टपैलू खेळाडू म्हणूनच.

माझी पिढी खरंच भाग्यवान.. आम्ही कपिल, इयन बोथम, रिचर्ड हॅडली आणि इम्रान खान ह्या दिग्गज अष्टपैलू खेळाडूंना एकमेकांशी खेळताना / मैदानावर त्वेषाने लढताना पाहिलंय ! सामना हरत असले तरी या चौघांपैकी कुणी कधी खांदे पाडून वावरले नाहीत. ती त्यांची देहबोलीच नव्हती. शिवाय प्रत्येक जण असा होता की एकाहाती सामना फिरवू शकायचा. जसा कपिलने फिरवला १९८३ च्या विश्वचषकामधे.

भारताची परिस्थिती १७ धावा, ५ बाद अशी बिकट असताना ह्या पठ्ठ्याने नाबाद १७५ धावा तडकावून झिंबाब्वेच्या आक्रमणातली हवा काढून घेतली होती. सुनील गावसकरने त्या खेळीबद्दल लिहिलंय की तो खेळत असताना टाळ्या वाजवून आमचे हात दुखायला लागले होते ! अर्थात रॉजर बिन्नी आणि किरमाणी ह्या दोघांनाही त्यांचे श्रेय द्यायला हवे. कपिल जेव्हा झिंबाब्वेच्या गोलंदाजांची यथेच्छ धुलाई करत होता तेव्हा आधी बिन्नी आणि मग किरमाणीने दुसरी बाजू चिवटपणे लावून धरली होती. जागतिक क्रिकेटचं दुर्दैव म्हणजे नेमका त्या दिवशी बीबीसीचा संप असल्याने त्या सामन्याचे रेकॉर्डिंगच केले गेले नाही !!

आठवतंय? एका सामन्यात कपिलने अगदी जमिनीलगत स्ट्रेट ड्राईव्ह मारला होता. चेंडू अडवायला म्हणून गोलंदाज मुदस्सर नझरने उजवा पाय पुढे केला आणि…. शेवटच्या क्षणी चेंडूच्या वाटेतून पाय काढून घेतला. साधा हिशोब … चौकार अडवणं महत्वाचं की पाय वाचवणं? !!

किती आठवणी सांगायच्या कपिलच्या? काही ठळक आठवणींसाठी ‘मायबोली.कॉम’वरचा आमचा मित्र ‘Farend’ ह्याने सुरू केलेला हा दुवा पहा !

1985 च्या बेन्सन अँड हेजेस कपमधे त्याने आणि दिलीप वेंगसरकरने, न्यूझीलंडच्या विरूद्ध , रिचर्ड हॅडलीच्या एका षटकात १७ धावा ठोकल्या होत्या। आम्ही मित्र नुसते आरडाओरडा करत ती मॅच पहात होतो. त्या सामन्याच्या आठवणी जागवायच्या आहेत?

इंग्लंडमधे खेळताना, आपल्याला एका कसोटीत, फॉलो ऑन वाचवायला चोवीस धावांची गरज होती। कपिलच्या साथीला फक्त तळाचा फलंदाज. एखाद्या फलंदाजाने जपून, विकेट सांभाळत, चोवीस धावा (कशातरी) जमवल्या असत्या. पण कपिल देव हे प्रकरण जरा वेगळ्या कॅटेगरीतलं ! त्यानं खटाखट लागोपाठच्या चार चेंडूंवर चार षटकार मारले. बात खतम – टेन्शन फिनिश्ड !

’गोलंदाज’ कपिल जर न्यूझीलंड, ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंड वगैरे असा कुठे जन्मला असता तर त्याने कसोटी क्रिकेटमधे अजून किमान १०० बळी जास्त मिळवले असते. त्याच्या भात्यातली सगळ्यात खतरनाक दोन अस्त्रं म्हणजे त्याचा आऊट स्विंगर आणि स्विंगिंग यॉर्कर.

त्याचा आऊट स्विंगर इतका ’आकर्षक’ होता की भल्या भल्यांची बॅट मंतरल्यासारखे खेचली जायची. अणि मग यष्टीरक्षक किरमाणी टपलेला असायचाच, झकासपैकी सूर मारून झेल टिपायला. किंवा मग चेंडू सरळ स्लिपमधे, सुनील गावसकरच्या सुरक्षित हातांमधे, विसावायचा !

मध्यंतरी झी टीव्हीवर एका वन डे सामन्याचा Replay दाखवत होते. भारत वि. पाकिस्तान. आपली पहिली बॅटिंग होती आणि आपण ‘दणकेबाज’ धावा केल्या….. सर्वबाद १२५ ! (‘दणकेबाज’ म्हणजे ‘दणके’ खात !!) त्यानंतर सुरू झाली आपल्या गोलंदाजीची जादू. पाकिस्तान – सर्वबाद ९१ की असाच काहीतरी स्कोअर !! एक विकेट अगदी प्रकर्षाने आठवतीय. कपिलच्या आऊट स्विंगरवर फलंदाजाने फटका मारायचा प्रयत्न केला. फटका चुकला पण विकेट वाचली. रन अपवर परत जाताना कपिलने गावसकरला हळूच खूण केली… थोडा मागे सरक. पुढचा चेंडू… तसाच आऊट स्विंगर… तशीच मोहिनी टाकल्यासारखी पुढे आलेली बॅट… तसाच बॅटची कड घेत चुकलेला फटका…. पण यावेळी चेंडू थेट स्लिपमधे…गावसकरच्या हातात !

तसाच तो त्याचा स्विंगिंग यॉर्कर ! ऑस्ट्रेलियातल्या एका सामन्यात, पाकिस्तानच्या कासिम उमरचा, उडालेला त्रिफळा भारतातल्या पहाटे साडेतीन –चार वाजता बघितलेला अजूनही आठवतोय.

कपिल आणि अमिताभ ह्या दोघांच्या बाबतीत माझा धाकटा भाऊ मंदार तर माझ्यापेक्षा दोन पावलं पुढेच आहेत. त्याने मध्यंतरी, कपिलवरच्या पुस्तकात, वाचलेले दोन किस्से सांगितले होते.

पहिला किस्सा म्हणजे एकदा कपिल खेळायला मैदानात उतरला. खेळपट्टीकडे एक नजर टाकताच त्याने सांगितले की नियमानुसार खेळपट्टीची जितकी लांबी असावी लागते त्यापेक्षा किमान १ इंचाने लांबी कमी आहे. विशेष म्हणजे खेळपट्टी मोजून पाहिली असता, कपिलचे म्हणणे खरे ठरले !!

दुसरा किस्सा ऑस्ट्रेलियाविरूद्धचा. डेविड बूनला गोलंदाजी करताना, एका षटकाच्या सुरूवातीस, कपिलने रवी शास्त्रीला सांगितले की साधारण चौथ्या किंवा पाचव्या चेंडूवर बून शास्त्रीकडे झेल देईल, तयार रहा ! पहिले तीन चेंडू बूनने सीमापार धाडले, पण नंतर बूनने शास्त्रीकडे झेल दिलाच. कारण माहितीय? प्रत्येक चेंडूला, कपिल चेंडूचा टप्पा १ इंचाने आखूड करत होता. असा ठरवून टप्पा टाकू शकणारे किती गोलंदाज आहेत? हा किस्सा ऐकल्यावर मला एकदम ’इकबाल’ हा नितांतसुंदर हिंदी चित्रपट आठवला. त्यात नसिरूद्दीन शाहने श्रेयस तळपदेला जो ’चक्रव्यूह’ शिकवला तो ठरवून टप्पा बदलण्याचाच तर प्रकार होता !!

फिटनेसच्या बाबतीत कपिलचा हात धरू शकणारा एकच खेळाडू…. ‘जिमी’ अमरनाथ ! मोहिंदर अमरनाथ !! तुम्हाला माहितीये? कसोटी खेळायला सुरूवात केल्यापासून, कपिल सलग ६५ / ६६ खेळलाय. त्यानंतर एका सामन्यात तो बाहेर होता ते शिस्तभंगाची कारवाई म्हणून पण ‘अनफिट’ म्हणून तोपर्यंत कधीही त्याला सामना चुकवावा लागला नाहीये ! आणि लक्षात घ्या .. तो भारताचा मुख्य गोलंदाज होता !!

कपिलने भारतीय क्रिकेटला दिलेलं सगळ्यात मोठं योगदान म्हणजे ‘जिंकायचं स्वप्नं’ ! १९८३ नंतर भारतीय क्रिकेटने खऱ्या अर्थाने कात टाकली आणि आपण वन डे क्रिकेटमधे दादासारखे वागायला लागलो. ‘दादा’ गांगुली, ‘गॉड’ सचिन’ आणि ‘भिंत’ राहुल यांच्या यशाची बीजं तिथे रोवली गेली.

कपिलमधला ’लढवय्या’ वेळोवेळी आपल्यासमोर प्रकर्षाने आलाय. मैदानावरच्या त्याच्या जिगरबाज वृत्तीने त्याने प्रतिस्पर्ध्यांची मनंही जिंकली आहेत. ’सोने पे सुहागा’ म्हणजे आता ’भारतीय स्थल सेनेने’ (शुद्ध मराठीत -- Indian Army) कपिलला ’लेफ्टनंट कर्नल’ हे पद मानद अधिकारी म्हणून दिले आहे. माझ्या माहितीप्रमाणे भारतीय लष्कराच्या इतिहासात पहिल्यांदाच एका खेळाडूला मानद अधिकारी म्हणून हे पद दिलं गेलंय !!

कधी कधी असाच मनात विचार येतो की पूर्ण भरातल्या कपिलने पूर्ण भरातल्या सचिनला गोलंदाजी करावी. मला खात्री आहे, तो थरार बघताना आपले तर पुतळेच होतील. तुम्हाला काय वाटतं?

मिठी

नूतन वर्षाभिनंदन !!!

नवीन वर्षाची सुरूवात एका सुखद गजलेनी करायची आयडिया कशी वाटते?

’मी माझा’ ह्या सुप्रसिद्ध कवितासंग्रहाचे कवि चंद्रशेखर गोखले ह्यांची ’मिठी’ ह्या शब्दाबद्दल खूप सुरेख ’चारोळी’ आहे. ती अशी…

मिठी या शब्दात
केव्हढी मिठास आहे
नुसता उच्चारला तरी
कृतीचा भास आहे

प्रत्येकासाठी ’मिठी’ वेगवेगळ्या रूपांत भेटते / भेटू शकते. अगदी मुन्नाभाई M.B.B.S. ने लोकप्रिय केलेली ’जादू की झप्पी’ही असते. तर,
ही आहे प्रेमिकांची …

मिठी
पावसाची तुला गोजरी ती मिठी
देह देई तुझा लाजरी ती मिठी….१

सांजवेळी नभाला नशा आज ही
साद घाली तुला केशरी ती मिठी….२

प्रेमवेडात ही राधिका बावरी
सावळ्याची असे बासरी ती मिठी….३

चुंबताना तुला, मी किनारा तुझा
लाट होऊन दे सागरी ती मिठी….४

दोन देही भरे ओढ ती सारखी
दे प्रिये दे तुझी साजरी ती मिठी…. ५

वृत्त नियम : गालगा * ४